OMBUDSMAN MI? İDARİ YARGI MI?

Ülkemizde, bütün vatandaşlar gibi tarımsal faaliyetlerde bulunanlar üreticilerimiz de zaman zaman idarelerin yapmış olduğu idari işlem ve eylemlerden olumsuz yönde etkilenmektedir. Tarımsal üretimin devam eden bir faaliyet olması, zamana ve iklim şartlarına bağlı olması nedeniyle bahse konu idari işlem ve eylemlere yönelik idari yargı yoluna başvurulması halinde Türkiye’deki uzun yargılama süreleri dikkate alındığında büyük sıkıntılar yaşanmaktadır. 

14/6/2012 tarihli ve 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu ile kurulan Ombudsman-Kamu Denetçiliği Kurumu’na İdarenin işlem ve eylemlerine karşı başvuruda bulunmak, idari yargı yollarından önce düşünülmesi gereken alternatif bir yoldur. Kamu Denetçiliği Kurumu Türkiye Büyük Millet Meclisi adına İdarenin neredeyse tüm işlem ve eylemlerini incelemektedir. Kamu Denetçiliği Kurumu’na başvurunun avantajlarını;

• Karar verilme süresinin kısalığı ile zamandan kazanılması,
• Herkesin başvuru yapabileceği kolay başvuru mekanizmasının olması (e-başvuru, elektronik posta gibi),
• Başvurunun herhangi bir ücretinin olmaması,
• Ret kararı verildiğinde herhangi bir yargılama masrafının olmaması ve
• Kamu Denetçiliği Kurumu’na yapılan başvurular neticesinde verilen tavsiye kararlarına uyum oranının %80 seviyelerinde olması şeklinde özetleyebiliriz.

Türkiye’de tarımsal faaliyette bulunanların büyük çoğunluğunun aile işletmesi olması nedeniyle İdarenin işlem ve eylemleri için yargı yollarını kullanması hem süre hem maliyet hem de kanun yollarının bilinmemesi nedeniyle geri dönüşü olmayan sonuçlar doğurmaktadır. Ayrıca Türkiye’detarım hukuku konusunda yeterli bilgi sahibi avukatların olmaması tarımsal faaliyetlerde bulunan vatandaşların hak arama faaliyetlerinin önünde büyük bir engel olarak durmaktadır. Çünkü Tarım Hukuku ile ilgili idari işlem ve eylemlerin doğrudan yargı yoluna taşınmakta ve Ombudsman düşünülmemektedir. Bunun en önemli göstergesi olarak Kamu Denetçiliği Kurumu’na 2021 yılında 18.843 başvuru yapılmasına rağmen sadece 96 başvurunun Gıda, Tarım ve Hayvancılık alanında olması gösterilebilir.

Kamu Denetçiliği Kurumu tarafından hazırlanan Kamu Denetçiliği Kurumu Kanununun Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ile başvurunun nasıl yapılacağı ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Yönetmelik ilebağımsız ve etkin bir şikâyet mekanizması oluşturmak amaçlanmaktadır. Yönetmelik kapsamında;
a) Merkezi yönetim kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının, mahallî idarelerin, mahallî idarelerin bağlı idarelerinin, mahallî idare birliklerinin, döner sermayeli kuruluşların, kanunlarla kurulan fonların, kamu tüzel kişiliğini haiz kuruluşların, kamu iktisadi teşebbüslerinin, sermayesinin yüzde ellisinden fazlası kamuya ait kuruluşlar ile bunlara bağlı ortaklıklar ve müesseselerin, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının,
b) Kamunun ortak, sürekli ve kamusal bir ihtiyacını karşılayan ve idarî düzenleme, denetim ve gözetim altında kamu hizmeti yürüten özel hukuk tüzel kişilerinin, her türlü eylem ve işlemleri bulunur.
Bunun istisnası;

a) Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler ile resen imzaladığı kararlar ve emirler,
b) Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler,
c) Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar,
ç) Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askerî nitelikteki faaliyetleri, hakkında yapılan şikâyetlerdir.

Şikâyet dilekçeleri Kuruma veya Kurumun gerekli gördüğü yerlerde açtığı bürolara elden verilebileceği gibi posta, elektronik posta veya faks yoluyla da gönderilebilir. Kurum tarafından oluşturulan elektronik sistem aracılığıyla da şikâyet başvurusunda bulunulabilir. Şu anda en kolay başvuru yolu e-devlet şifresi ile Kurumun internet sayfasından başvuru yapılmasıdır. Şikâyet başvurusu, hem gerçek kişiler hem de tüzel kişiler tarafından yapılabilir. Ayrıca kanunî temsilci veya vekiller, temsile veya vekâlete dair geçerli bir yetki belgesiniveya ispat belgesini sisteme yükleyerek müvekkilleri adına başvuru yapabilir.

Kuruma şikâyet başvurusunda bulunulabilmesi için İdarî makamlara idarî dava açma süresi içinde başvuru yapılması gerekmektedir. Ancak Kurum, telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ihtimali bulunan hâllerde idarî başvuru yolları tüketilmese dahi şikâyet başvurularını kabul edebilir. Ayrıca İdarenin tutum ve davranışına karşı idarî başvuru yollarının tüketilmesi şart değildir. Diğer yandan he ne kadar İdarenin, kanunlarda açıkça kesin olduğu belirtilen işlemlerine karşı da doğrudan Kuruma şikâyet başvurusu yapılabilir. Şikâyet başvuru süresi İdare tarafından verilecek cevabın tebliği tarihinden veya zımni ret tarihinden itibaren altı aydır.

Kurum’un verdiği karar türleri;
• Tavsiye kararı: Kararda idare hakkında aşağıdaki tavsiyelerden bir veya birkaçına yer verilir: a) Hatalı davranıldığının kabulü. b) Zararın tazmini. c) İşlem yapılması veya eylemde bulunulması. ç) Mevzuat değişikliğinin yapılması. d) İşlemin geri alınması, kaldırılması, değiştirilmesi veya düzeltilmesi. e) Uygulamanın düzeltilmesi. f) Uzlaşmaya gidilmesi. g) Tedbir alınması.
• Ret kararı: İnceleme ve araştırma sonucunda şikâyetin yerinde olmadığı kanaatine varılması hâlinde ret kararı verilir.
• Dostane çözüm kararı: Şikâyet konusu talebin ilgili idare tarafından yerine getirilmesi veya şikayetinçözüme kavuşturulduğunun taraflarca Kuruma bildirilmesi hâlinde dostane çözüm kararı verilir.
• Karar verilmesine yer olmadığına dair karar: Kurum; a) Şikâyetçinin başvurusundan vazgeçmesi, b) Şikâyetçi gerçek kişi ise ölümü veya tüzel kişi ise tüzel kişiliğinin sona ermesi, c) İnceleme ve araştırma devam ederken şikâyet konusu hakkında dava açılması, üzerine inceleme ve araştırmasını sonlandırması hâlinde karar verilmesine yer olmadığına dair karar verir.

Karar verme süresi en geç altı aydır. Yukarıda da belirtildiği üzere altı aylık karar süresi tarımsal üretim faaliyetleri için Kurum’un sağladığı en önemli avantajdır.

Ombudsman’ın en önemli özelliği ise idari yargı yolları için büyük öneme sahip dava açma süresidir. Çünkü dava açma süresi içinde yapılan şikâyet başvurusu, işlemeye başlamış olan dava açma süresini durdurur. Dava açma süresi verilen karar türlerine göre aşağıdaki şekilde işlemeye başlar;
1) Şikâyet başvurusunun Kurum tarafından reddedilmesi hâlinde, durmuş olan dava açma süresi gerekçeli ret kararının ilgiliye tebliğinden itibaren kaldığı yerden işlemeye başlar.
2) Şikâyet başvurusunun Kurum tarafından yerinde görülerek kabul edilmesi hâlinde; ilgili merci Kurumun tavsiyesi üzerine otuz gün içinde herhangi bir işlem tesis etmez veya eylemde bulunmaz ise durmuş olan dava açma süresi kaldığı yerden işlemeye başlar.
3) Kurumun dostane çözüm kararı veya karar verilmesine yer olmadığına dair karar vermesi hâlinde durmuş olan dava açma süresi kararın ilgiliye tebliğinden itibaren kaldığı yerden işlemeye başlar.
Ancak Kurumun, inceleme ve araştırmasını, şikâyet başvuru tarihinden itibaren altı ay içinde sonuçlandıramaması hâlinde bu durum gerekçesiyle birlikte şikâyetçiye tebliğ edilir. Durmuş olan dava açma süresi tebliğden itibaren kaldığı yerden işlemeye başlar.

Ombudsman şikâyetleri incelerken şikâyete konu idareden gerekli bilgileri resen temin eder. Bunun yanı sıra şikâyetkonusu ile ilgili bilirkişi incelemesi yaptırabilir. Ayrıca idarelerin verilen tavsiye kararlarına uymaması durumunda TBMM Karma Komisyon’u marifetiyle idari kurumların dinlenilmesini talep edebilir. Son zamanlarda da yaptığı incelemeler ve verdiği kararlar yazılı, görsel ve sosyal medya aracılığıyla ön plana çıkmaktadır.  Ombudsman’ın yıllık faaliyet raporlarına göre, tavsiye kararlarına İdarenin uyumunun yıllar içerisinde geldiği boyut düşünüldüğünde;İdarenin işlem ve eylemlerine karşı nasıl bir şikâyet yolunun izleneceği hakkında Ombudsman mı? İdari Yargı mı? sorusu artık sorulmaktadır.

Aziz Orhan ÇİMEN
Denetçi-Hukukçu